Er zijn opmerkelijk veel oosterse christenen in ons land en ook in ons bisdom. Als we op 13 mei de Zondag voor de Oosterse Kerken vieren, dan geeft ons dat de gelegenheid om eens aan hen te denken. De vrienden uit de orthodoxie wonen immers onder handbereik - niet verder weg bij voorbeeld dan de Stokroosstraat in Eindhoven. Het ligt niet voor de hand om in die Koptische (Egyptische) kerk een viering mee te maken. Maar doe je het, dan onderga je een buitengewone ervaring.

Koptisch-orthodoxe gemeenschap in Eindhoven wil contact met katholieken

koptische gemeente

Het is een vrolijke priester, Youssef M. Rizkalla, de 46-jarige Egyptenaar die arts is en priester tegelijk. Hij was zojuist voorge-gaan in een drie uur durende en geheel gezongen Koptisch-orthodoxe viering in een niet zo heel volle kerk in Eindhoven: een stuk of twintig jonge mannen in windjacks, een paar jongere vrouwen met kleine kinderen, wat echt-paren en een oudere heer vooraan. "Ik heb u niet opgemerkt", zei Youssef (op de foto in het midden), "anders had ik wel iets in het Nederlands gedaan".

Het is tekenend voor zijn vriendelijkheid, maar het ondergaan van zo'n plechtigheid in onbegrijpelijke talen als het Koptisch en het Arabisch, is een doordringende ervaring. Het kerkgebouw is calvinistisch Hollands van sfeer en architectuur, al staat er een schitterend bewerkte, eikenhouten iconostase, behangen met moderne, wat volkse, maar vooral kleurrijke iconen.

Heldere kinderstem

De plechtigheid voltrok zich, zoals bij orthodoxen gebruikelijk, nagenoeg geheel achter de iconostase, waarvan de twee zijpoorten met gordijnen gesloten bleven. Er was dus ook niet veel te zien. De diaken, staande voor de koningspoort, was nog de meest dominante figuur - maar hij had dan ook het leeuwendeel in de liturgische gezangen. En dan, als de viering al een paar uur gaande is, gebeurt er iets verrassends: een heldere kinderstem zingt de aanzet van het hoogpriesterlijk gebed. De gelovigen, die al die tijd staan, gaan op de knieën en de diaken buigt tot zijn voorhoofd de grond raakt. Het is een moment van grote devotie. Aan het altaar, zo bleek later, stonden twee jongetjes, van 3 jaar en 8 jaar. De jongste speelde vrijmoedig rond het altaar en trok met zijn grappen geregeld de aandacht van de priester. "Ik moedig de kinderen aan om aan de liturgie mee te doen" zegt Youssef. "Dan wennen ze eraan en het houdt ze bezig. En laat ze dan maar een beetje spelen".

Vijf Koptische kerken
De Koptisch-orthodoxe Kerk heeft in Nederland twee priesters: Arsanasios El Baramousy in Amsterdam en Youssef M. Rizkalla in Eindhoven en Utrecht. Ze bedienen vijf kerken: Amsterdam, al 16 jaar, Den Haag, Utrecht, Eindhoven, nu 3 jaar en Leeuwarden, sinds een half jaar. Youssef is geboren en getogen in Egypte. Na zijn artsenopleiding, studeerde hij drie jaar theologie "uit belangstelling". Dat werd meer. De Koptische kerk kent namelijk twee manieren om aan priesters te komen: de reguliere opleiding op een seminarie en de aanwijzing door de gemeenschap. "Ik assisteerde al jaren in de kerk bij de liturgie, ik gaf catechese aan kinderen en als arts hielp ik, vanuit de kerk, arme patiënten. Toen vroegen de mensen aan mij of ik priester wilde worden. Mijn naam was al voorgedragen aan paus Shenouda III, het hoofd van de Koptisch-orthodoxe Kerk. Ik wilde en vier jaar geleden heeft hij mij priester gewijd".

De meeste priesters die langs deze route in het ambt komen, zijn academisch gevormd, hebben in hun beroep gewerkt, zijn getrouwd en studeerden theologie uit belangstelling. Wat de reguliere opleiding betreft: een kleine minderheid van de priesters heeft na de middelbare school filosofie en theologie gestudeerd aan het seminarie in Cairo of een van de andere seminaries. Aan de seminaries kunnen ook vrouwen studeren. "Vrouwen kunnen in de kerk werken, maar niet in pastorale functies", zegt Youssef. "We noemen hen 'servants'. Ze kunnen lesgeven op de zondagsschool, sociaal werk doen, zieken bezoeken en op kerkelijke bureaus werken. Onze vrouwen vormen het sociale gezicht van de kerk."

Echtgenote
Youssef had een parochie in Cairo toen paus Shenouda hem naar Eindhoven stuurde om een Koptische gemeenschap op te zetten. Voor hij en zijn vrouw definitief 'ja' zeiden, waren ze twee keer heel kort in ons land. De gemeenschap in en rond Eindhoven verzamelde fondsen, kocht de kerk aan de Stokroosstraat "en vroeg mij om de parochie te leiden". Youssef besliste overigens niet op eigen houtje. Zijn vrouw, die het er al in hart en ziel mee eens had moeten zijn dat hij priester werd, had een net zo belangrijke stem. "Zij deelt met mij alle schreden in mijn leven. Ze helpt ook in de kerk. Dat deed ze al voordat we trouwden."

Nederlandse preken
Youssef moest natuurlijk ook Nederlands leren. "De diensten zijn in het Arabisch en het Koptisch, maar we preken hier in het Nederlands. Ik probeer ook in het dagelijks leven Nederlands te spreken. Voor de kerkgangers heeft Youssef een liturgieboek in drie talen: drie kolommen met fonetisch uitgeschreven Arabische en Koptische teksten en de Nederlandse vertaling. Het boek wordt in de kerk overigens niet alleen door Nederlanders gebruikt, maar ook door de kinderen van de Egyptenaren, die nagenoeg allemaal hier geboren zijn. "Ze kunnen met dit boek in het Arabisch bidden, al hebben ze het Arabisch schrift nooit leren lezen. En ze begrijpen wat ze bidden".

Grote parochie
De Koptische parochie van Youssef is erg uitgebreid: heel Brabant, Limburg en een deel van België: 85 gezinnen en bijna 100 alleenstaanden. "Net als de Nederlandse parochies, hebben wij veel vrijwilligers. Vrouwen helpen in de zondagsschool en maken het eten klaar voor de bijeenkomsten na de vieringen." Hij vertelt over een jonge parochiaan die in Egypte getrouwd is en zijn vrouw liet overkomen. "Vrouwen uit onze parochie helpen de jonge echtgenote om zich in Nederland een beetje thuis te voelen en wegwijs te worden. Ze gaan in het begin zelfs mee boodschappen doen." In Nederland wonen, volgens Youssef, ongeveer 4000 tot 5000 Koptisch-orthodoxe christenen - circa 900 gezinnen. Hoeveel Egyptenaren - moslims vooral - er in Nederland wonen, kan hij niet zeggen.

Opvoeding en jeugd
De opvoeding van de kinderen de Koptische-christelijke traditie is niet eenvoudig. Alle kinderen zitten op Nederlandse scholen, waarop allerlei religieuze denominaties te vinden zijn en vooral kinderen uit niet-religieuze gezinnen. "Opvoeden in christelijke waarden moet vooral gebeuren in de gezinnen. Ouders hebben de verantwoordelijkheid om hun kinderen te vormen, ook in het geloof. Ze moeten ervoor zorgen dat het contact met de kerkgemeenschap behouden blijft. Ook al daarom moeten ze elke week naar de kerk komen."

Volgens Youssef helpt een geregelde kerkgang in veel opzichten bij de opvoeding en vorming. "Ten eerste kunnen kinderen via de kerk vriendjes maken, zelfs als ze ver uit elkaar wonen. Ten tweede: op de zondagsschool krijgen ze les - uit de bijbel, over de kerkelijke regels, over de liturgie en de heiligen van de kerk. Ten derde: ik moedig jonge jongens aan om mij te assisteren bij de liturgie, waarmee ik ze zeg: jullie zijn heel belangrijk voor mij. Ik kan niet bidden als jullie me niet helpen. Verder organiseren we activiteiten voor de jeugd. We hebben bij deze kerk een grote tuin waar we in de zomer tenten neer kunnen zetten. De kinderen komen en blijven hier drie of vier dagen. Ze doen van alles in de kerk: assisteren bij de viering en poetsen soms ook de kerk. Ik probeer hen te laten voelen dat de kerk hun thuis is, een plaats van vreugde en geluk.

We zijn hier een maand of drie geleden begonnen met een speciaal programma voor tieners. We hebben zeventig namen van jongelui uit heel Nederland. We nodigen ze uit, brengen een dag samen door en nodigen een bisschop uit om over van alles met hen te discussiëren, ook over drugs, homoseksualiteit, liefde…. Bij de eerste ontmoeting kwamen er 44. De anderen hadden geen tijd, die moesten werken of studeren."

Youssef hecht er aan dat de ouders in een christelijke geest leven. "Ik stimuleer dat ze in alles denken en spreken als christenen. Dat geeft resultaten. In Amsterdam merken we dat kinderen van 18, 19 jaar op een heel natuurlijke manier met de kerk verbonden blijven en ook een actieve rol spelen in de kerk."

Oudste kerk
De koptisch orthodoxe kerk is de meest traditionele kerk van de hele wereld, zegt Youssef. "En de oudste. Zij is opgericht door Marcus rond het jaar 60. En tot nu toe handhaaft zij haar tradities onveranderd." En wat het kerkelijk spreken betreft: "In Egypte aanvaardt het volk de leer van de kerk in alles en dat doen ze ook als ze in Nederland zijn. Niemand protesteert dus als we ons met hun leven bemoeien." Youssef vertelt over een Egyptenaar die met een Nederlandse vrouw trouwde, maar alleen voor de burgerlijke stand. "Wij zien dat niet als een sacramenteel huwelijk. Hij mag nog wel in de kerk komen, maar niet meer de H. Communie ontvangen. Op een dag kwam hij bij mij en zei: 'Ik weet dat ik verkeerd doe, maar ik doe dat met een speciale reden'. Ik zei: Goed, je weet dat ik deze manier van leven niet kan zegenen. Je hebt jezelf te verbeteren. Als je dat doet en je sluit alsnog een kerkelijk huwelijk, dan ben je weer welkom bij de H. Communie. Je bent mijn zoon en ik ben verantwoordelijk voor je, daarom moet ik je dat zeggen."

youssef tijdens pastoraal gesprek
Na de viering gebruikt Youssef de gelegenheid om juist met die echtparen pastorale gesprekken te voeren.

Gemeenschap
Na de langdurige viering komen de gemeenteleden samen om te praten, iets te eten en te drinken. Die bijeenkomsten zijn essentieel voor de parochiegemeenschap. "Ze zien elkaar bijna elke week en daaruit komen hartelijke vriendschappen voort, ook met de meeste Nederlandse vrouwen die met een Koptische christen getrouwd zijn."

De economische situatie van de Kopten in Nederland is bij lange niet ideaal. "De meeste Egyptische christenen die naar Nederland kwamen, zijn hoog geschoold. Bijna allemaal hebben ze werk, maar dikwijls niet op het niveau waarvoor ze

zijn opgeleid. Zelfs mensen met een academische opleiding moeten hun inkomen verdienen in bescheiden baantjes, vaak in de horeca. Maar het gaat ze wel redelijk. Ze zijn niet rijk, verdienen net genoeg om hun gezin te onderhouden. Maar er zijn ook uitzonderingen: sommigen hebben eigen restaurants geopend en anderen zijn ook hier huisarts, apotheker of ingenieur."

Oecumenische contacten
De oecumenische contacten met de geestelijkheid in Eindhoven zijn goed. "De Koptische kerk is lid van de Wereldraad van kerken en van de Afrikaanse raad van kerken. Onze paus was lange tijd een van de leiders van de Wereldraad. Hier hebben wij een goede relatie met de Grieks-orthodoxe kerk en de protestantse kerk in Woensel, maar op dit moment heb ik nog geen relatie met de katholieke kerk. Ik heb een katholieke parochie bezocht en mezelf geïntroduceerd bij de priester, maar hij had het misschien te druk. Ik heb niets meer van hem vernomen. Ik probeer dus wel contacten te leggen, maar ik ben hier pas drie jaar. Ik vindt het erg belangrijk om goede relaties te hebben met de andere kerken en ook om samen Vespers te vieren."

Dicht bij God staan
Over de houding van de kerken bij maatschappelijke kwesties, meent Youssef: "De kerk moet niet bescheiden en voorzichtig zijn. De kerk moet getuigen van de waarheid en de rechten van de mens. We kunnen leren van Johannes de Doper, die opriep zonder vrees naar het woord van God te luisteren. Ik denk dat de kerken in westerse landen soms wèl dicht bij de mensen staan, maar niet dicht bij God. Het is beter om dicht bij God te staan, zelfs al zouden enkele mensen om je heen het niet met je eens zijn en zich van je verwijderen. Een kerk die zonder concessies getuigt van haar geloof in God, is heel, héél sterk. Als het volk dat ziet, wil het daarbij horen."

Kees J.G. van Hasselt
13 mei 2001